Nhớ lại thủa ban đầu

Cụ bà mà chúng tôi nhắc đến nguyên là Bộ trưởng Bộ LĐ-TB&XH Nguyễn Thị Hằng. Có lẽ ít ai còn nhớ, vào khoảng cuối những năm 1980, đầu 1990, khi đang trên cương vị Thứ trưởng thường trực Bộ LĐ-TB&XH, bà là một trong những người khởi thảo cho những quyết sách đổi mới chính sách BHXH.

Năm 1989, Văn phòng HĐBT đã có Công văn số 2251/PPLT thông báo ý kiến của Thường trực HĐBT giao Bộ LĐ-TB&XH tiến hành nghiên cứu toàn diện về chủ trương, nội dung chính sách BHXH đối với viên chức nhà nước và NLĐ thuộc thành phần kinh tế ngoài quốc doanh, trình Thường vụ HĐBT vào cuối quý I/1990; đồng thời, tổ chức thí điểm ở 5 tỉnh, thành phố: Hà Nội, Hải Phòng, TP.HCM, Thái Bình, Hoàng Liên Sơn (nay là Lào Cai và Yên Bái).

Khi đó, Bộ trưởng Bộ LĐ-TB&XH Trần Đình Hoan đã phân công Thứ trưởng Nguyễn Thị Hằng trực tiếp chỉ đạo việc triển khai thí điểm BHXH ngoài quốc doanh tại 5 tỉnh, thành phố trong 2 năm (1990-1991). Đây có thể coi là sự khởi đầu cơ duyên để bà Hằng gắn bó với BHXH, đúng vào giai đoạn quan trọng nhất của quá trình đổi mới chính sách.

Song song với quá trình thí điểm ở các địa phương, dự thảo cho những quyết sách quan trọng về BHXH cũng từng bước được nghiên cứu xây dựng. Ngày 9/5/1990, Bộ LĐ-TB&XH tổ chức cuộc họp bàn về đổi mới chính sách BHXH có sự tham gia của đại diện Bộ Tài chính, Tổng LĐLĐ Việt Nam, Bộ Quốc phòng, Ban Tổ chức Chính phủ và Văn phòng HĐBT. Cuộc họp đã  thống nhất 2 vấn đề chính: (1) Khẩn trương nghiên cứu sửa đổi tổng thể về BHXH, bao gồm sửa đổi các chế độ BHXH, sửa đổi quy định về hạch toán, quản lý nguồn quỹ BHXH và tổ chức bộ máy quản lý BHXH; (2) Thành lập BCĐ và hình thành 3 tổ nghiên cứu (Tổ chính sách, Tổ nguồn quỹ, Tổ tổ chức bộ máy).

Ngày 2/7/1990, Bộ LĐ-TB&XH đã chính thức có văn bản thông báo thành lập các bộ phận nghiên cứu xây dựng đề án BHXH. Trong đó, thành phần BCĐ gồm có đồng chí Nguyễn Thị Hằng- Thứ trưởng Bộ LĐ-TB&XH; đồng chí Lý Tài Luận- Thứ trưởng Bộ Tài chính và đồng chí Vũ Kim Quỳnh- Ủy viên Ban Thư ký Tổng LĐLĐ Việt Nam. Thứ trưởng Nguyễn Thị Hằng là Thường trực BCĐ.

Với việc thí điểm thực hiện BHXH tại 5 tỉnh, thành phố, có lẽ, dấu ấn sâu đậm nhất của Thứ trưởng Nguyễn Thị Hằng là về Hội nghị sơ kết công tác thí điểm được tổ chức vào cuối năm 1991. Sau khi các địa phương thí điểm báo cáo kết quả, Thứ trưởng đã kết luận: Việc tổ chức thí điểm BHXH đối với lao động ngoài quốc doanh là rất cần thiết, đúng tinh thần Nghị quyết Đại hội Đảng lần thứ VII, đó là “Đổi mới chính sách BHXH theo hướng mọi NLĐ và các đơn vị kinh tế thuộc các thành phần đều đóng góp vào quỹ BHXH”. Từ kết quả thí điểm, tìm ra mô hình tổ chức và cơ chế hoạt động BHXH phù hợp với tiến trình đổi mới theo hướng xóa bỏ cơ chế bao cấp. Quá trình thí điểm cũng cho thấy, BHXH phải được thực hiện cho mọi NLĐ, không phân biệt là NLĐ trong khu vực nhà nước hay ngoài nhà nước, với nghĩa vụ và quyền lợi được hưởng thống nhất, áp dụng chung cho mọi đối tượng tham gia. Tổ chức quản lý BHXH cần được tập trung thống nhất vào một đầu mối, quỹ BHXH cần được hạch toán độc lập, từng bước tách ra khỏi NSNN. Đặc biệt, qua thí điểm, đã xác định được mô hình tổ chức và cơ chế hoạt động BHXH theo cơ chế mới.

Khi chúng tôi gọi điện liên hệ với mong muốn được nghe trò chuyện về quá trình đổi mới chính sách BHXH năm xưa, bà Hằng từ chối khéo: “Tôi nghỉ hưu lâu lắm rồi, cậu liên hệ đến Bộ LĐ-TB&XH, chỗ Vụ BHXH ấy. Các anh em là những người đang làm trực tiếp, có nhiều thông tin, nhiều chuyện để nói hơn!”.

Thuyết phục mãi, cuối cùng rồi chúng tôi cũng được bà hẹn gặp tại nhà. Bước vào căn hộ chung cư cao tầng, không gian như khác biệt hoàn toàn với con phố sôi động phía dưới. Trước mắt chúng tôi là một người cao tuổi, nhưng dáng đi vẫn khá nhanh nhẹn, khoẻ mạnh, đôi mắt sáng, vẫn toát lên nguyên vẹn thần thái của một chính khách. Không còn nhớ quá nhiều chi tiết, nhưng trong ký ức của vị nguyên Bộ trưởng, những giá trị cốt lõi về BHXH vẫn rất sâu sắc.

“Hồi đó BHXH chưa bao phủ được hết, chỉ CNVC nhà nước mới được tham gia. Vậy nên phải sửa đổi, thiết kế chính sách để mọi NLĐ đều có thể tham gia và có lương hưu. Tất cả NLĐ, tức là phạm vi tác động lớn lắm”- bà Hằng nhớ lại về những ngày đầu tiên bàn về đổi mới chính sách BHXH.

Chính sách mới gần như hoàn toàn với NLĐ nên quá trình khởi đầu thí điểm cho đến lúc ban hành và thực hiện chính thức gặp nhiều thách thức. Đa số chủ SDLĐ và cả NLĐ đều chưa hình dung được đầy đủ bản chất của chính sách BHXH; tâm lý của phần đông vẫn còn e ngại.

Cũng theo lời của nguyên Bộ trưởng, bà và thế hệ những người đầu tiên bắt tay vào việc đổi mới chính sách và thực hiện chính sách BHXH không còn cách nào khác là phải kiên trì tuyên truyền, thuyết phục NLĐ, chủ SDLĐ để mọi người “quen dần” với chính sách BHXH.

Khi chúng tôi chia sẻ rằng, đến giờ đã có hơn 20 triệu người tham gia BHXH và khoảng 3,3 triệu người đang hưởng lương hưu, nguyên Bộ trưởng lại suy tư: “Như thế cũng là lớn lắm rồi, nhưng làm sao phải bao phủ được hết NLĐ. Công đoàn cũng phải tham gia vào để lo BHXH cho NLĐ”…

Suốt buổi trò chuyện, bà cũng luôn nhấn mạnh rằng: “BHXH là chính sách xã hội cũng là chính sách kinh tế nhân văn, là khoa học. Phải làm thật tốt! Ngành BHXH Việt Nam phải đảm bảo chăm lo cho tất cả NLĐ, cả lúc đang làm việc và lúc nghỉ hưu. Như vậy, phải làm thật tốt để ai cũng tham gia BHXH, về già ai cũng có lương hưu. Quỹ BHXH cũng phải đầu tư sao cho hiệu quả, có lợi nhất cho nền kinh tế. Tôi mong muốn như thế!”.

Cuộc trò chuyện thêm phần sôi nổi khi chúng tôi chia sẻ cuốn sách và cả những bài viết gợi nhớ quá trình đổi mới chính sách BHXH năm xưa. Nguyên Bộ trưởng nở nụ cười khi đọc đến những cái tên, những sự kiện cách đây đã mấy chục năm. Ở tuổi 80, sống an nhiên với lương hưu, niềm vui đến với bà thật đơn giản.

Còn với chúng tôi, dù đã được đọc, được tìm hiểu từ trước, nhưng chỉ đến khi gặp mặt, được trò chuyện trực tiếp, mới thực sự hiểu hơn về những chỉ đạo, quyết sách về BHXH của bà ở cương vị Thứ trưởng, rồi Bộ trưởng những năm trước đây.q

Bài: Minh Đức

Đồ hoạ: Thanh An