Thuốc giảm đau Fentanyl- Những lưu ý khi sử dụng
Fentanyl là một thuốc giảm đau tốt thuộc nhóm Opioid tổng hợp có tác dụng giảm đau mạnh kiểu gây ngủ morphin, nhưng tác dụng giảm đau hơn gấp 100 lần morphin. Vì vậy, trong ngoại khoa nó được dùng trước, trong và ngay sau mổ để giảm đau cho bệnh nhân. Nó có khá nhiều tên biệt dược trong thị trường thuốc như: Fentanyl Citrate, Sublimaze, Actiq, Durogesic, Fentora, Matrifen…
Thuốc này còn được dùng để phòng hoặc làm giảm thở nhanh và giảm cơn sảng cấp sau mổ. Fentanyl Citrat được dùng theo đường tiêm để giảm lo âu và tiết nhiều mồ hôi trước khi mổ và được dùng để bổ sung cho gây mê toàn thân hoặc gây tê cục bộ. Fentanyl cũng rất có ích trong việc chuẩn bị cho các phẫu thuật nhỏ hoặc phẫu thuật ngắn ở bệnh nhân ngoại trú, cho các thủ thuật chẩn đoán hay trị liệu đòi hỏi bệnh nhân phải tỉnh táo hay chỉ cần vô cảm rất nông. Tại các BV, Fentanyl dạng tiêm hoặc truyền tĩnh mạch khi sử dụng phải có hô hấp hỗ trợ, hỗ trợ mê và thở máy trong hồi sức, kết hợp với thuốc tê đưa vào ngoài màng cứng và tủy sống.
Fentanyl được hấp thu tốt qua da, qua niêm mạc miệng, qua đường tiêm nên nó có khá nhiều dạng bào chế tiện lợi cho việc sử dụng tùy theo từng trường hợp. Trong thực tế điều trị hay sử dụng các dạng bào chế như viên ngậm hàm lượng 100microgam hoặc 200microgam Fentanyl Citrat. Dạng thuốc tiêm dùng để tiêm tĩnh mạch hoặc tiêm bắp cũng có khá nhiều hàm lượng như ống tiêm 100mg/2ml, 500mg/10ml.
Đặc biệt, Fentanyl còn có dạng bào chế miếng dán tác dụng qua da và giải phóng dược chất kéo dài như miếng dán giải phóng 25microgam/giờ/trong 72 giờ, miếng dán giải phóng 50microgam/giờ/trong 72 giờ, miếng dán giải phóng 75microgam/giờ/trong 72 giờ, miếng dán giải phóng 100microgam/giờ/trong 72 giờ…
Fentanyl là thuốc gây nghiện được kiểm soát chặt chẽ để tránh lạm dụng trong lâm sàng. Thuốc này chỉ nên dùng ở BV, do thầy thuốc có kinh nghiệm về gây mê bằng đường tĩnh mạch, gây tê ngoài màng cứng và quen xử trí các tai biến của thuốc giảm đau Opioid. Cơ sở phải có sẵn thuốc đối kháng Opioid, thuốc hồi sức, phương tiện đặt nội khí quản và Oxygen, trong và sau khi dùng Fentanyl.
Với dạng viên ngậm, nhân viên y tế cần lấy viên thuốc ra khỏi vỉ ngay trước khi dùng không quá 15 phút và đặt viên thuốc vào miệng bệnh nhân giữa má và cung lợi dưới. Căn dặn người bệnh không được nhai, không nuốt viên thuốc. Người bệnh có thể dùng lưỡi để chuyển viên thuốc sang phía má bên kia trong quá trình ngậm.
Với dạng bào chế miếng dán cần lưu ý phải dán trên chỗ da khô, da lành, không có lông (hoặc phải nhổ lông nếu có), không hở ra ngoài trời, bề mặt phẳng như vùng ngực, lưng, lườn, cánh tay. Nhân viên y tế phải dùng tay ấn lên miếng dán trong 30 giây, đảm bảo cho toàn bộ miếng dán, nhất là các góc đều tiếp xúc hoàn toàn lên bề mặt da.
Đặc biệt lưu ý, với trẻ nhỏ và người có rối loạn ý thức thì phải dán miếng dán ở chỗ không thể bị bệnh nhân lấy ra và cho vào miệng. Nên rửa vùng da dán thuốc bằng nước sạch và để khô mới dán. Sau khi dán thuốc, bệnh nhân có thể tắm, gội hay bơi nhưng cần tránh phơi nắng, tránh tắm nước nóng, tránh để vùng có dán thuốc bị chiếu nhiệt trực tiếp vì sẽ làm tăng hấp thu thuốc, có thể dẫn đến quá liều. Phải luân chuyển vị trí dán thuốc, không dán mãi ở một chỗ hoặc dán đè lên chỗ dán cũ.
Những phản ứng không mong muốn (ADR) thường gặp khi sử dụng Fentanyl như chóng mặt, ngủ lơ mơ, lú lẫn, ảo giác, ra mồ hôi, đỏ bừng mặt, sảng khoái, buồn nôn, nôn, táo bón, co thắt túi mật, khô miệng, đái khó… cần được cảnh báo trước cho bệnh nhân và theo dõi chặt chẽ để có hướng xử trí thích hợp.
Fentanyl chỉ được dùng ở BV có phương tiện cấp cứu, xử trí vì có thể gây chậm nhịp tim, hạ huyết áp thoáng qua, đánh trống ngực, loạn nhịp, suy tâm thu, suy hô hấp, ngạt, thở nhanh, gây co cứng cơ bao gồm cơ lồng ngực, giật rung cơ, co đồng tử… Luôn luôn theo dõi bệnh nhân sử dụng Fentanyl đề phòng suy hô hấp, khi cần thì phải làm hô hấp nhân tạo. Các loại thuốc dán Fentanyl có thể gây bỏng khi bệnh nhân cần chụp MRI, vì vậy cần phải bóc miếng dán trước khi đi chụp bằng kỹ thuật này.
Đối với một số trường hợp giảm đau do ung thư chăm sóc tại nhà, thầy thuốc có thể chỉ định cho người bệnh dùng miếng dán da hoặc khuyên sử dụng loại kẹo Actiq có hoạt chất Fentanyl. Tuy nhiên, Fentanyl là thuốc giảm đau mạnh, nhiều bệnh nhân sẽ không đủ điều kiện để áp da Fentanyl hoặc dùng kẹo Actiq, vì Fentanyl dạng này chỉ phù hợp với bệnh nhân đã có tiền sử dung nạp tốt Fentanyl hoặc dung nạp tốt những loại thuốc giảm đau Opioid khác và cần có sự theo dõi, chăm sóc đặc biệt bởi các nhân viên y tế đã được đào tạo.
ThS.Lê Quốc Thịnh