Aspirin (hay còn có tên gọi khác là acid acetylsalicylic), được xếp vào nhóm thuốc giảm đau, hạ sốt chống viêm, chống kết tập tiểu cầu. Các dẫn xuất của acid salicylic đã được sử dụng làm thuốc từ thời cổ xưa.

Trong thời kỳ hiện đại, Aspirin được sử dụng từ năm 1899, cách nay đã hơn 120 năm và người ta càng phát hiện ra nhiều tác dụng mới của thuốc. Tuy nhiên, cũng như bất cứ một thuốc nào, nó có những tác dụng không mong muốn nếu sử dụng không đúng cách.

Cơ chế tạo nên hiệu lực và tác dụng không mong muốn của thuốc Aspirin tương ứng thay đổi theo liều:

- Liều thấp (75-100mg/ngày): Là đủ để ức chế tổng hợp thromboxane A2 gián tiếp thông qua thromboxan synthetase (thromboxane A2 còn được gọi là TXA2, là chất gây co mạch rất mạnh, gây kết tụ tiểu cầu). Từ đó, gây ra tác dụng ức chế kết tập tiểu cầu dẫn đến chống tạo thành cục máu đông.

- Liều trung bình (650mg-4g/ngày): Ức chế enzyme cyclooxygenase (COX) 1, 2, ngăn cản tổng hợp prostaglandin, dẫn đến ức chế các quá trình sinh nhiệt, tăng cường thải nhiệt và giảm tính cảm thụ của thần kinh cảm giác với các chất gây đau của phản ứng viêm gây ra tác dụng hạ sốt, giảm đau.

- Liều cao (4-8g/ngày): Thuốc có hiệu quả như các thuốc chống viêm trong điều trị viêm khớp dạng thấp, cơ chế thông qua ức chế enzymeCOX, ngăn tổng hợp prostaglandin (chất trung gian hóa học gây viêm), do đó làm giảm quá trình viêm. Ngoài ra, thuốc còn có tác dụng đối kháng với hệ enzyme phân hủy protein, ngăn cản quá trình biến đổi protein, làm bền vững màng lysosome, ức chế hóa ứng động bạch cầu, ức chế bạch cầu di chuyển tới ổ viêm. Tuy nhiên, ở mức liều cao này, thuốc ít được lựa chọn do bị giới hạn bởi các độc tính như: Ù tai, giảm thính lực và tác dụng phụ của thuốc trên đường tiêu hóa.

Những phản ứng có hại của thuốc (ADR) liên quan đến tác dụng phụ của Aspirin đã được cảnh báo trước, đặc biệt là những ADR gây ra trên đường tiêu hóa. Dạ dày thông qua COX-1 để sản xuất các loại prostaglandin bảo vệ niêm mạc. Aspirin ức chế COX-1 dẫn đến ức chế tổng hợp prostaglandin bảo vệ niêm mạc dạ dày, do đó gây các tác dụng phụ như khó tiêu, khó chịu thượng vị, ợ nóng, đau dạ dày, loét tiêu hóa, nặng hơn có thể gây xuất huyết tiêu hóa.

Chảy máu là ADR đáng lo ngại nhất nếu dùng thuốc không đúng cách và lạm dụng. Do thuốc có tác dụng chống kết tập tiểu cầu, nên thuốc gây gia tăng nguy cơ chảy máu, kéo dài thời gian chảy máu.

Trước đây, người ta thường chỉ dùng Aspirin để giảm đau, hạ sốt, chống viêm. Hiện nay, thuốc còn được lựa chọn phối hợp với các thuốc chống đông để dự phòng đột quỵ nhồi máu não, nhồi máu cơ tim và các bệnh nhân đặt stent mạch vành, đặt van tim…

Vì có khá nhiều nguy cơ bị ADR trong quá trình sử dụng thuốc, nên người bệnh cần được khai thác kỹ tiền sử dị ứng với thuốc hoặc bất kỳ thành phần nào của thuốc, biểu hiện dị ứng đã gặp phải trước khi sử dụng Aspirin. Nếu bạn có các bệnh như hen phế quản, các vấn đề chảy máu, polyp mũi, bệnh gan, bệnh thận, xuất huyết tiêu hóa, loét dạ dày-tá tràng, các bệnh về máu thì không nên sử dụng thuốc này. Cần phải lưu ý trên đối tượng trẻ em, vì thuốc không thích hợp cho mọi trẻ. Với phụ nữ có thai hoặc đang cho con bú cần cân nhắc giữa lợi ích và nguy cơ khi buộc phải dùng thuốc.

Dùng Aspirin hằng ngày là biện pháp ngăn ngừa hiệu quả cho những người đã có tiền sử đau tim. Thuốc Aspirin có nhiều nguy cơ, nên trước khi sử dụng liên tục cần phải xem xét kỹ tiền sử bệnh nhân và cảnh báo nguy cơ. Nếu bệnh nhân bị đau tim hoặc đột quỵ, thầy thuốc có thể sẽ khuyên dùng Aspirin hàng ngày trừ khi bệnh nhân có tiền sử dị ứng thuốc nghiêm trọng hoặc có tiền sử chảy máu. Nếu bệnh nhân có nguy cơ cao bị đau tim bất cứ lúc nào, khuyên dùng Aspirin sau khi cân nhắc giữa rủi ro và lợi ích.

Việc sử dụng 1 hoặc 2 viên Aspirin không thường xuyên là an toàn cho hầu hết trường hợp, có tác dụng điều trị đau đầu, đau nhức cơ thể hoặc sốt. Nhưng việc dùng Aspirin hàng ngày có thể gây ra tác dụng phụ nghiêm trọng, bao gồm cả chảy máu trong. Aspirin hoạt động như một thuốc chống kết tập tiểu cầu có tác dụng như chống đông máu khi mạch máu bị thu hẹp do xơ vữa động mạch.

Khi chất béo tích tụ trong động mạch, lắng đọng trong niêm mạc mạch máu có thể vỡ ra hình thành cục máu đông. Các cục máu đông sẽ gây tắc nghẽn động mạch, cản trở lưu lượng máu đến tim gây nhồi máu cơ tim. Dùng Aspirin hàng ngày có thể giảm hoạt động tích tụ của tiểu cầu, chống lại sự hình thành của những cục máu đông và ngăn ngừa những cơn đau tim. Nguy cơ đau tim càng cao thì lợi ích của liệu pháp Aspirin hàng ngày càng cao hơn nguy cơ chảy máu mà nó có thể gây ra.

ThS.Lê Quốc Thịnh