UNESCO vừa chính thức ghi danh Nghệ thuật làm gốm của người Chăm vào Danh sách Di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp. Đây là một trong 56 hồ sơ được xem xét trong kỳ họp của Ủy ban Liên Chính phủ Công ước 2003 về bảo vệ Di sản văn hóa phi vật thể lần thứ 17, diễn ra tại Rabat- thủ đô của Vương quốc Ma-rốc.

Gốm của người Chăm chủ yếu là đồ gia dụng. Nghề làm gốm được xem là biểu hiện của sự sáng tạo cá nhân do người phụ nữ Chăm làm ra trên nền tảng tri thức được lưu truyền trong cộng đồng. Thay vì sử dụng bàn xoay, phụ nữ Chăm di chuyển giật lùi quanh khối nguyên liệu để tạo hình sản phẩm.

Gốm không tráng men và được phơi khô, nung ở ngoài trời bằng củi và rơm trong 7 đến 8 giờ ở nhiệt độ khoảng 800 độ C. Nguyên liệu (đất sét, cát, nước, củi, rơm) được khai thác tại chỗ. Đất sét được tái sinh theo chu kỳ vài ba năm sau khi khai thác tại cánh đồng Hamu Tanu Halan bên bờ sông Quao, thuộc làng Bàu Trúc (tỉnh Ninh Thuận) và mỏ đất làng Xuân Quang (cách làng Bình Đức, tỉnh Ninh Thuận 3 km về hướng Tây Bắc).

Dụng cụ làm gốm đơn giản, do nghệ nhân tận dụng vật liệu tại chỗ như: Vòng quơ, vòng cạo (bằng tre) để cạo mỏng thân gốm, vỏ sò, vải cuộn thấm nước để chà láng thân gốm. Tri thức và kỹ năng làm gốm được trao truyền cho các thế hệ trong gia đình thông qua thực hành. Việc làm nghề tạo cơ hội cho phụ nữ Chăm giao lưu, tương tác trong lao động sản xuất, sinh hoạt xã hội, cũng như trong việc giáo dục nghề nghiệp cho con cái, nâng cao hơn nữa vai trò của họ trong xã hội.

Nghề làm gốm cũng giúp tăng thu nhập của gia đình và bảo lưu thuần phong mỹ tục, bản sắc văn hóa của người Chăm ở Việt Nam. Tuy nhiên, dù có nhiều nỗ lực bảo vệ, song nghề gốm của người Chăm vẫn đang đứng trước nguy cơ mai một vì sự tác động của quá trình đô thị hóa đến khả năng tiếp cận nguồn nguyên liệu thô, sự chậm thích ứng với kinh tế thị trường và thế hệ trẻ ít quan tâm đến nghề.

Theo Uỷ ban Liên Chính phủ về bảo vệ Di sản văn hóa phi vật thể, hồ sơ đề cử Di sản văn hóa phi vật thể "Nghệ thuật làm gốm của người Chăm" đáp ứng một trong số những tiêu chí, để ghi danh vào Danh sách Di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp như: Di sản này liên quan đến nghề thủ công truyền thống làm gốm Chăm bằng tay và sử dụng các công cụ đơn giản. Chủ thể văn hóa và người thực hành chủ yếu là phụ nữ Chăm.

Tri thức và kỹ năng làm nghề được trao truyền trong gia đình, dòng họ và cộng đồng. Việc trao truyền được thực hiện bằng biện pháp kể chuyện và thực hành hằng ngày. Di sản thu hút sự trao đổi và tương tác giữa những người thực hành nghề, các sinh hoạt xã hội và nâng cao vai trò của phụ nữ Chăm trong xã hội hiện đại.

Di sản gắn liền với nghệ thuật trình diễn dân gian, phong tục tập quán, tín ngưỡng, lễ hội, trong đó có các nghi lễ liên quan đến ông tổ nghề làm gốm của người Chăm. Nghề làm gốm của người Chăm góp phần gìn giữ bản sắc văn hóa Chăm ở Đông Nam Á.

Theo nội dung của hồ sơ, hiện nay số lượng nghệ nhân, người thực hành và người học nghề tại các làng gốm còn ít. Dù có nhiều nỗ lực bảo vệ, di sản vẫn có nguy cơ mai một bởi nhiều mối đe dọa khác nhau như: Quá trình đô thị hóa ảnh hưởng đến không gian của các làng nghề thủ công truyền thống và ảnh hưởng đến nguồn nguyên liệu sẵn có; chi phí cho nguyên liệu tăng cao; nghệ nhân lành nghề tuổi cao, trong khi thế hệ trẻ không hứng thú với nghề; sản phẩm thiếu sự đa dạng… Hồ sơ trình bày chi tiết kế hoạch bảo vệ di sản, kế hoạch này sẽ được thực hiện trong 4 năm từ năm 2023 đến năm 2026.

Nghệ thuật làm gốm của người Chăm là Di sản văn hóa phi vật thể thứ 15 của Việt Nam được ghi danh vào các Danh sách của UNESCO. 14 Di sản phi vật thể của Việt Nam từng được vinh danh trước đó là: Nhã nhạc, Âm nhạc Cung đình Việt Nam triều Nguyễn (2003/2008); Không gian văn hóa Cồng chiêng Tây Nguyên (2005/2008); Dân ca quan họ Bắc Ninh (2009); Hát Ca trù (2009); Hội Gióng ở đền Phù Đổng và Đền Sóc (2010); Tín ngưỡng Thờ cúng Hùng Vương ở Phú Thọ (2012); Nghệ thuật Đờn ca tài tử Nam Bộ (2013); Dân ca ví giặm Nghệ Tĩnh (2014); Nghi lễ và trò chơi kéo co (năm 2015, di sản đa quốc gia gồm: Việt Nam, Hàn Quốc, Philippines và Campuchia); Thực hành tín ngưỡng Thờ mẫu Tam phủ của người Việt (2016); Hát Xoan Phú Thọ (2011/2017); Nghệ thuật Bài Chòi miền Trung Việt Nam (2017); Thực hành Then của người Tày, Nùng, Thái (2019); Nghệ thuật Xòe Thái (2021).

Minh Anh