Ngày 27/6, tại Hà Nội, Liên minh Công bằng Thuế Việt Nam (VATJ) phối hợp với Trung tâm Nghiên cứu Kinh tế và Chiến lược Việt Nam (VESS) công bố kết quả nghiên cứu “Những đặc điểm cần lưu ý của thị trường xăng dầu Việt Nam và sự ảnh hưởng đến phúc lợi hộ gia đình”.

Sức ép lên kinh tế hộ gia đình

Theo nhận định của VESS, xăng dầu là một trong những mặt hàng thiết yếu đối với người tiêu dùng. Do đó, việc đánh các loại thuế đối với mặt hàng xăng dầu ảnh hưởng trực tiếp đến đời sống và chi tiêu của hộ gia đình. Tại Việt Nam, hiện mỗi lít xăng dầu bán ra đang phải chịu các loại thuế như: Giá trị gia tăng (10%), nhập khẩu (khoảng 10%), tiêu thụ đặc biệt (từ 8-10%) và bảo vệ môi trường.

Chỉ trong vòng 2 tháng (12/4/2022 đến 13/6/2022), giá xăng dầu đã tăng liên tục 6 lần, vượt mức 32.000 đồng/lít (tăng gần 50% so với đầu năm 2022) và vượt đỉnh lịch sử tháng 7/2014 (26.140 đồng/lít). Điều này đồng nghĩa với việc gánh nặng thuế đối với người tiêu dùng ngày càng gia tăng và tạo sức ép phải giảm bớt gánh nặng này. Tuy nhiên, thuế xăng dầu hiện đang đóng góp một phần quan trọng trong NSNN. Việc giảm thuế sẽ dẫn tới hao hụt không hề nhỏ, gây ảnh hưởng tới các hoạt động kinh tế khác.

PGS-TS.Nguyễn Đức Thành- Giám đốc VESS cho biết, ngày nay, gần như toàn bộ các phương tiện giao thông vận tải, máy móc công nghiệp đều sử dụng nhiên liệu xăng dầu. Hiện cũng đã có rất nhiều năng lượng mới được phát minh như điện gió, điện hạt nhân... nhưng chưa năng lượng nào đủ khả năng thay thế hoàn toàn cho xăng dầu. Đặc biệt, theo dự báo, nguồn năng lượng này chỉ có thể đáp ứng trong vài chục năm nữa. Vì vậy, giá cả của xăng dầu ngày càng tăng lên là điều khó tránh khỏi.

Mặc dù giá xăng dầu bán lẻ của Việt Nam ở mức tương đối thấp so với nhiều quốc gia trên thế giới, nhưng so với thu nhập bình quân đầu người thì mức giá này ở vị trí cao hơn so với một vài quốc gia phát triển hoặc có cùng điều kiện về kinh tế như: Mỹ, Nga, Malaysia, Indonesia… Trong khi đó, nhóm hộ dễ bị ảnh hưởng nhất bởi sự biến động mạnh của giá xăng dầu lại là các hộ có thu nhập thấp, tập trung đông ở các vùng kém phát triển. Dựa trên phân tích về chi tiêu cho xăng dầu của các hộ gia đình tại Việt Nam giai đoạn 2012-2018, nhóm nghiên cứu nhận thấy, các hộ có thu nhập thấp có xu hướng tăng tiêu dùng cho xăng dầu qua các năm, đồng thời số hộ sử dụng xăng dầu tăng theo thời gian.

Nghiên cứu cũng cho rằng, chúng ta có cách áp thuế lên mặt hàng xăng dầu tương đối khác biệt so với một vài quốc gia lớn trên thế giới và trong khu vực. Việt Nam là một trong số ít quốc gia đa phần sử dụng các khoản thuế tương đối để áp lên mặt hàng xăng dầu. Đồng thời, cũng là quốc gia hiếm hoi áp trực tiếp đồng thời 2 khoản thuế tiêu thụ đặc biệt và bảo vệ môi trường lên mặt hàng xăng dầu.

Do đó, theo nghiên cứu của VESS, việc kiểm soát giá xăng dầu ở mức hợp lý có thể giúp cắt giảm chi tiêu cho xăng dầu của hộ gia đình trong bối cảnh số lượng hộ và lượng xăng dầu tiêu dùng của hộ có xu hướng tăng; tạo dựng một thị trường xăng dầu hiệu quả, tạo mặt bằng giá thấp và ổn định hơn sẽ giúp tăng phúc lợi hộ gia đình Việt Nam trong dài hạn. Để điều chỉnh được giá xăng dầu về mức thấp hơn, nhóm nghiên cứu khuyến nghị cần thay đổi cách áp 2 khoản thuế bảo vệ môi trường hoặc thuế tiêu thụ đặc biệt theo hướng như các quốc gia khác trên thế giới (gộp 2 loại vào 1 hoặc bỏ 1 trong 2); sử dụng thuế tuyệt đối thay vì thuế tương đối, cụ thể với thuế tiêu thụ đặc biệt- với mức gợi ý là 2.000 đồng/lít. Đồng thời, lưu ý ngay cả các loại thuế tương đối vốn có (như VAT, thuế nhập khẩu), cũng cần cân nhắc một giới hạn tuyệt đối, ví dụ 3.000 đồng/lít. Những mức tuyệt đối này cần được điều chỉnh định kỳ theo điều kiện thị trường và xã hội.

Tăng tính cạnh tranh trong thị trường xăng dầu

Bên cạnh đó, chỉ ra những bất cập của thị trường xăng dầu tại Việt Nam hiện nay, báo cáo của VESS phân tích: Các quy định chi tiết và chặt chẽ trong Nghị định số 95/2021/NĐ-CP và Nghị định số 83/2014/NĐ-CP nhằm hướng tới mục đích duy trì ổn định của thị trường xăng dầu cũng như sự an toàn trong lao động và kinh doanh. Tuy nhiên, các chính sách này cũng gián tiếp gây ra ảnh hưởng tiêu cực đến thị trường và các bên liên quan tham gia thị trường, với nhiều dấu vết của các nhóm lợi ích muốn duy trì vị thế thị trường.

“Điều này làm giảm sức hút gia nhập trên các phân đoạn thị trường cũng như tính cạnh tranh giữa các DN trên cùng một phân đoạn hoặc trên toàn bộ thị trường. Hệ quả là thị trường xăng dầu Việt Nam có tính độc quyền bán cao, dẫn tới rủi ro đứt gãy chuỗi cung ứng như đã thấy trong một số diễn biến gần đây. Như vậy, mục đích chính của quản lý thị trường đã không đạt được”- báo cáo nhận định.

Để cải cách thị trường xăng dầu tại Việt Nam, nhóm nghiên cứu đề xuất 2 định hướng chính. Thứ nhất, cần tách bạch các phân đoạn thị trường trong chuỗi cung ứng (xuất nhập khẩu, phân phối, đại lý, bán lẻ…) để tăng tính chuyên môn hóa của mỗi phân đoạn và tính cạnh tranh trong mỗi phân đoạn. Hai là, cải cách thị trường theo hướng tăng tính cạnh tranh trên tất cả các phân đoạn thị trường của toàn chuỗi cung ứng thông qua việc giảm điều kiện kinh doanh (nhằm giảm điều kiện gia nhập thị trường).

Ngoài ra, theo các chuyên gia, để tăng tính cạnh tranh trong thị trường kinh doanh xăng dầu, một trong những giải pháp được đề ra là bên cạnh việc xem xét nghiên cứu hình thành, xây dựng sàn giao dịch cung cấp xăng dầu trong nước để tác động đến giá xăng dầu cốt lõi trong tính giá cơ sở, cũng như giải quyết vấn đề về dự trữ xăng dầu quốc gia; đồng thời cần làm rõ trách nhiệm của Nhà nước trong việc thực hiện dự trữ xăng dầu quốc gia...

Thái An